تهران کیوسک (مجموعه مقالات)
توضیحات
این کتاب مجموعه ای از مقالات امیرحسن چهلتن است که از سال 2004 تا زمان انتشار کتاب، یعنی سال 2016 توسط انتشارات کریشهایم گردآوری شد و توسط "سوزانه باغستانی"، "فرزین بانکی"، "کورت شارف" و "یوتا هیمرلیش" به آلمانی ترجمه شده اند. این مقالات در نشریات مختلف آلمانی زبان منتشر شده اند، که از میان آنها می نوان به FAZ و SZ اشاره کرد. ناشر در رابطه با این کتاب چنین می نویسد: «این کتاب مجموعه ای است ارزشمند از وضعیت ایران در 12 سال گذشته که همواره تصویری متمایز از کشور، ثبات و تغییر آن ورای بحث سیاسی که بر گزارشهای غربی حاکم است، ارائه می دهند.»
نقد ها
فریب شهر و خود فریبی نویسندگان
01 دی 1395۱ «تهران با نفرین و بلارو به گسترش نهاد؛ اگر سلطان محمود غزنوی در شهر باستانی ری کتابخانه ها را نمی سوزاند، خانه ها را ویران نمی کرد و کشتارهای جمعی پدید نمی آورد و اگر مغولان در این شهر کشتار نمی کردند و زلزله های متناوب و ویرانی های بزرگ نبود، مردم آنجا شاید هرگز باعث رونق روستاها و قریه های اطراف و از جمله تهران نمی شدند و شاید امروز نامی از تهران در پهنه گیتی نبود». کسی جز امیرحسن چهل تن، شاید نمی توانست این روایت در سایه مانده از تهران را احضار کند تا از زندگی زیرزمینی بگوید که از دیرباز در این شهر پایتخت شده امروز جریان داشته است. او در مقاله ای از مجموعه تاملات خود در باب شهر، هنر و فرهنگ -که اخیرا با عنوان «تهران کیوسک» به زبان آلمانی درآمده است- اشاره می کند که آمدن نام تهران در متون فارسی برای نخستین بار، به ده قرن پیش برمی گردد. گویا سیاح بزرگ عرب، یاقوت حموی در سال ۱۲۲۱ میلادی هنگام فرار از دست مغولان و گذشتن از تهران، این شهر را دهی بزرگ خوانده است که «در زیر زمین بنا شده و کسی را بدانجا جز به خواست ایشان راه نیست». تهران هنوز هم زیرزمین خود را دارد. قریه ای که بخش عمده حیات آن در زیر زمین می گذشت «شبکه تودرتوی دهلیزها و نقب ها و سردابه هایی بود که ساکنان قریه و اموال شان را از گزند مهاجمان و باج خواهان حفظ می کرد». روایت چهل تن از تهران قدیم، با این تصاویر و فاکت های تاریخی آغاز می شود و درست مانند خود این قریه به نقب هایی می رسد که تاریخ شهر را با جغرافیای آن پیوند می زد. بیش از دو قرن پیش، تهران مورد اقبال سلسله ای قرار گرفت و سران سلسله بر آن شدند تا بارویی در این قریه ی میان کویر و کوه بسازند. اما حفاری شهر، برای ساخت قنات و رساندن آب از کوهپایه به پایتختی که در دو قدمی کویر، از گرما و تشنگی له له می زد، چهره دیگر قریه را نشان داد؛ برآمدن استخوان ها و حفره های خالی چشم ها از زیر خاک، از این چهره پرده برداشتند. «در زیر شهر دخمه هایی بود که در میان آن اسکلتی خم سکه ای را بغل کرده و حفره خالی چشمانش هنوز پر از اضطراب حضور ناگهانی یغماگران بود» و «سردابه هایی که پر از پیه سوزهای خاموش و جمجمه مردگان بود» و البته «کشف بقیه این لابیرنت زیرزمینی و ملاقات ارواح آن تا حفر تونل های متروی شهر به تعویق افتاد». امیرحسن چهل تن، به نوشتن داستان های تاریخی و درست تر داستان های تاریخ پذیر، شهرت دارد و البته به نوشتن از «شهر»، خاصه در رمان اخیرا بازنشر شده او، «تهران شهر بی آسمان» یا مجموعه داستان «چند واقعیت باورنکردنی». در هر دو این ها و دیگر آثار به طبع رسیده چهل تن، مفاهیمی چون «تاریخ» و «شهر» یکسر متفاوت یا حتا در تضاد با خوانش مسلط ادبیات ما از این دو مفهوم است. ما در این داستان ها با خرده ریزهای تاریخ، جامانده ها و همین سرداب ها و دخمه های نامکشوفی سروکار داریم که بناست سرنوشت ما را بسازند، با تفسیر یا روایتی از برهه های تاریخی مواجهیم که با رد کلیشه های نوستالژیک یا در طرف دیگر تراژیک گذشته، بر آن است تا گذشته هم عرض با اکنون را روایت کند. در این راه چهل تن با واکاوی در وجه تاریک مانده تاریخ و مونتاژ خلاقه آن با صداهای خاموش تاریخ، ایده ای درباره «ادبیات» به دست می دهد که بی شک در ادبیات معاصر ما یکه است. در «تهران شهر بی آسمان»، چهل تن با دستمایه قراردادن تکه ای معروف از تاریخ یعنی دوران کودتای ۲۸ مرداد و حوالی آن، و محوریت فیگور معروف شعبان بی مخ، روایتی متفاوت ارائه می دهد. به نظر می رسد دست کم تکلیف شخصیتی چون «کرامت» - از ایادی شعبان- در تاریخ معلوم باشد، اما چهل تن با به تاخیر انداختن هرگونه داوری درباره این شخصیت، تصویری تاریخی از «رجالگی» می سازد. تهران، کرامت را در خود حل کرد، از همان دوران که پسربچه ای ده دوازده ساله بود و «همه جا صحبت از این بود که سربازهای اجنبی به همین زودی ها به تهرون می رسند. تهرون بزرگ و درندشت بود. لاله زار داشت، بهارستان و لقانطه داشت، سینما و میدان توپخانه داشت، باغ ملی و ایستگاه قطار داشت!» و او می توانست خودش را گم کند، آخر آنجا کسی کسی را نمی شناخت. بعدها هم که کرامت در گذر دوران به چند رنگ درآمده و زار و زندگی به هم زد، تهران هنوز برایش کابوسی بود که می خواست خود را در آن گم کند. «تهرون درندشت و بعدازظهرهای کش دار. پس کی به غروب می رسد این بعدازظهرها» نیمه شب، پاسبان های گشت، دکان های بسته و کوچه های تاریک و سیاهی مدام. برای همین کرامت هرگز از بطون کارش سر درنیاورده بود و «تنها کاری که می کرد این بود: در تاریکی روشنایی را می پایید». درست خلاف کاری که سیاست ادبی چهل تن بوده است: در روشنایی تاریکی ها را پاییدن و نوشتن از آنها.
۲ شهرها را ما می سازیم یا شهرها ما را. این همان گزاره ای است که بارها وبارها به انحاء مختلف مطرح شده است. چهل تن نیز به نوع دیگر این مسئله را در یکی از مقالات خود - و نیز در داستان هایش- صورت بندی می کند: اینکه شهرهای بزرگ به تدریج شبیه به شهرسازان می شوند. او این شباهت را در تاریخ معاصر ما، در مفهوم «ناپایداری» شناسایی می کند. این شهر ناتمام و ناپایدار در طول تاریخ خود وقایع حیرت آوری را از سر گذرانده است؛ از چند دهه پیش در گسترشی ناگهانی نه تنها تمام روستاهای اطرافش را بلعید که دو شهر اطرافش، ری و شمیران را نیز در خود هضم کرد. پیشروی ناتمام تهران به سمت شهرهایی که روزگاری نه چندان دور تا قریب به صد کیلومتر دورتر از تهران بودند، چهل تن را بر آن داشته است تا از «پروژه ناتمام» تهران بنویسد، شهری که «همچون مکنده ای قوی نیروی انسانی، سرمایه، امکانات و همه چیز و همه چیز را از سراسر کشور به خود جذب می کند و از این کار سیرمانی ندارد». دیوید هاروی در کتاب معروف خود «حق به شهر» از انباشت سرمایه ای حرف می زند که نسبتی انکارناپذیر با توسعه شهری دارد. اینکه «در طول تاریخ سرمایه داری، توسعه شهری ابزاری کلیدی برای جذب مازاد سرمایه و کار بوده است». شهرها هم زمان با گسترش محدوده، به «موزه هایی برای زیستن» بدل شده و توامان با فزونی سطح و ارتفاع مواجه شدند. هاروی معتقد است که «فهم شهری شدن برای درک جغرافیای تاریخی سرمایه داری حیاتی است». او در «تجربه شهری» به فرایندی اشاره می کند که نظام های جدید انباشت منعطف را در شهر شکل داده اند و با تاکید بر پیوند نزدیک جنبش های فرهنگی و زیبا شناختی با تجربه شهری، واکاوی تحولات فرایند شهری را ضروری می داند. تحولاتی که به تلفیق جنبش سیاسی-اقتصادی و انباشت منعطف سرمایه و روند فرهنگی و زیبا شناختی منجر شده است. هاروی با شرح و بسط این ایده نشان می دهد که فرایند منعطف شدن شهر تا چه حد با تغییرات فرهنگی هم بسته اند. ازاین رو هم چنان که تهران گرسنه حومه هایش را می بلعید و حاشیه ها هرچه بیشتر شهری می شدند، تهران حاشیه ها و حاشیه نشین های تازه ای پیدا می کرد. محلات حومه در بافت شهری ادغام می شدند و رفته رفته رسمیت می یافتند، درعین حال مکان های غیررسمی تازه سر بر می کردند و به تعبیر چهل تن این چنین «تهران هم چون روغنی که بر زمین بریزد، مدام در حال بسط است». پروسه ادغام شهری البته سویه سیاسی نیز دارد، و آن بازستاندن فضای سیاسی به قلمرو موجود است. حاشیه نشینان ناراضی دیروز اینک به شهرنشینان سربه زیر بدل می شوند و البته این روند را گویا پایانی نیست، زیرا چنان که دیدیم «پایتخت را صاحب حاشیه نشینان تازه ای می کند». این حاشیه نشینان بعد از استقرار در محدوده شهری، برای یافتن کار و تامین معاش خود دست به کار شده و این گونه «آوارگان» و «بیکاران» شهری نیز به حاشیه نشینان علاوه شدند و بعدها نقش هایی با عنوان دستفروش یا شاغلان مشاغل کاذب یا سیاه را بر عهده گرفتند. نقش هایی که درنهایت با رویکردهای جامعه شناسانه دسته بندی شدند و روی دست جامعه ماندند. اما وجه انتقادی مقالات چهل تن که سخت به کار ادبیات اخیر ما می آید، صورت بندی تازه او از ادبیات موسوم به شهری یا تاریخی است. این مقالات و تاملات نشان می دهد که درست زمانی که گفتمان مسلط ادبی دم از ادبیات شهری و شهری نویسی می زد و سرخوش از فضای تازه شهر به نقشه برداری سطحی از شهر می پرداخت و نام کوچه ها، خیابان ها، پارک ها و پاساژهای تازه را فهرست می کرد، نویسنده ریشه داری چون چهل تن از حاشیه نشینان و نسبت شهر با سرمایه و سیاست می نوشت. جریان غالب ادبی به برکت بازماندن آثار نویسندگانی چون چهل تن از انتشار، خود را ادبیات شهری یا تاریخی جا زد و به جای ارائه ایده ای از تحولات شهری، صرفا به رصدکردن آن پرداخت، و فضای فرهنگی تا جایی پیش رفت که ظهور پاساژها و مال ها و کالا-کتابفروشی ها را، قرینه ای بر مدرن شدن خواند. هاروی اما، نشانه های انباشت منعطف را در ساخت وساز مکان هایی از قبیل پاساژها و پردیس های مصرفی و چندمنظوره رد می زند و نوآوری ها و سرمایه گذاری هایی که بناست شهرها را به مراکز فرهنگی و مصرف بدل کند. همه این ها فرهنگ تازه ای را خواهد ساخت، چنان که در چند دهه گذشته در تهران ساخته است. پس طبع و نشر انواع رمان موسوم به شهری و برپایی کارگاه هایی که برای رکود کیفی ادبیات ما، نسخه رمان نویسی تاریخی و شهری تجویز می کرد، همان آپاراتوس حاکم بود که فرهنگ و ادبیات را نیز تسخیر کرد. امیرحسن چهل تن تعبیر بجای «کارت پستال ذهنی» را برای وضعیت اخیر به کار می برد و معتقد است تهران برای خودفریبی شاعران، نویسندگان و هنرمندانش از استعداد غریبی برخوردار است. «در تهران می توان از واقعیت جدا شد و تنها کسانی که با امور خلاقه سروکار دارند می توانند اهمیت آن را دریابند». در ادامه چهل تن به رمان های خود ارجاع می دهد که خاستگاه شان همانا شهری بوده است که دیگر موجود نیست و معلوم نیست که هرگز موجود بوده باشد. فضای نوستالژیک رمان های موسوم به شهری در چند دهه اخیر، از همان استعداد خودفریبی یا فریب شهر برمی آید که توانسته است رویه پرزرق وبرق و بزک شده خود را به این رمان ها تحمیل کند؛ «نوستالژی عاریه ای» که به زعم چهل تن به رویا و گیجی خواب آغشته است و جذابیت های مفقودی برای شهر قائل است تا لابد تهرانی ها را صاحب پیشینه ای خیال انگیز کند. نویسنده ای که این فریب را بشناسد از تن دادن به نوستالژیای آن نیز در امان مانده است و چه بسا هم چون چهل تن بتواند با پاره های این نوستالژی، تصویری واقعی بسازد. ازاین روست که شهر در آثار این نویسنده، نه یک جغرافیا، که برساختن وضعیتی است که روی مفصل های فرهنگ و سیاست چفت می شود. خود چهل تن از وجه اثیری شهر می گوید، «ترکیبی از عکس ها و خاطره ها، تکه های گمشده از کتاب ها، نواهایی که تنها در مرز میان خواب و بیداری به یاد می آیند، بوها و صداهایی که وقتی دوباره شنیده می شوند طنین عتیق را به ما یادآوری می کنند؛ چنین ترکیبی است که تهران نوستالژیک را می سازد، شهری که واقعیت آن با انعکاس نامش در ذهن آدم ها یکسان نیست و مهم ترین مشخصه آن آشفتگی است». و در ادامه اعتراف می کند که «پاره هایی از این نوستالژی» را از نگاه غربیان به عاریت گرفته است: «شهری هزارویک شبی با رخوت کوچه های پر سایه ای که تنها صدای آن زمزمه مغموم جویبار است، کنج های تاریک... بازارهایی با حجره داران خوابالود و سقف های گنبدی، ستون های کج تاب نور، بوی تند ادویه و تلالو ابریشم... قالیبافی هایی با خم های رنگ و کلاف های پشم... بوی خاک، آبی آسمان و بعد سکوت و انتظار». نقطه، سر خط و «تهران واقعا موجود». چهل تن واقعیت این نوستالژی را به فاصله یک خط نشان می دهد. «واقعیت روزانه ای که این رویاهای نجیبانه را دود می کند و به هوا می فرستد و آنچه می ماند شهری است با هندسه ای مغشوش؛ اضلاعی مدام متغیر، سطوحی نابسامان و گوشه های تیزی که پشت غبار و مه پنهان است». رمان های اخیر چهل تن به گفته خودش چنین شهری را روایت می کند: «یک شهر بی رودخانه، پر از سودازدگان بی خواب همچو سایه هایی وهم انگیز و در گریز». رمان «خیابان انقلاب» نیز از چنین تهرانی حرف می زند، «با حساسیت ویژه آدمی که از زخم های تنش حرف می زند».
۳ «کتاب شیء مخاطره آمیزی است». چهل تن با پیش کشیدن این گزاره در مقاله دیگری از سرگذشت کتاب در سرزمین هزارو یک شب می نویسد. او در این مقاله نیز به سیاق دیگر مقالاتش از گذشته و تبار ایده خود آغاز می کند. «در اساطیر ایرانی این دیوان اند که به نخستین آفریده بشری نوشتن می آموزند، پس وجه مکتوب کلام در ناخودآگاه انسان ایرانی با نوعی شر همراه است». به اعتقاد چهل تن، در جوامع شتابزده ای چون جامعه ما از آغاز تجدد تا امروز، به دلایل تاریخی همه هم وغم نویسندگان متوجه فقدان تفکر بوده، ازاین رو ادبیات ناگزیر وظیفه آگاهی رسانی را برعهده گرفته و «تولید فکر، دادن آگاهی و تحلیل شرایط جانشین خلق زیبایی شده است». از این است که «تعهد اجتماعی» شاعر و رمان نویس ایرانی، خصلت ویژه ادبیات جدید بوده است. در ادامه چهل تن از تقابلی حرف می زد که تا ترور شاعر آزادی خواه، میرزاده عشقی نیز پیش رفته بود. در دوران معاصر نیز به دوره اصلاحات اشاره می کند که دوران گشایش نسبی در حوزه کتاب بود. به روایت این نویسنده در این دوره گروهی در تحقیقی جامعه شناسانه اسناد ممیزی موجود در دولت قبل را بررسی کرده و بنابر نتایج حاصل از آن بسیاری از کتاب ها مجال انتشار می یابد. برای نمونه در این تحقیق سندی به دست می آید که برمبنای آن کتابی از شاملو، «مهم ترین شاعر معاصر ایران و زبان پرداز ماهر» به دلیل ابتذال و پایین بودن محتوا باید اصلاحاتی را می پذیرفت، ادبیات کلاسیک نیز از ممیزی مصون نمانده و حتا برخی آثار تورگنیف، کافکا، پوشکین، هرمان هسه، اسکار وایلد، سارتر، نرودا، دوراس، کوندرا و دیگران نیز با ممنوعیت انتشار مواجه بودند. چهل تن پیش از این نیز از وضعیت اخیر و تلقی موجود از ادبیات در داستان «نویسنده در پاگرد آخر» نوشته است. در این داستان او وقایع هزارویک شبی را با وقایع روزانه ملتی پیوند می دهد که به زعم شخصیت داستان در سر گیجه تاریخی به سر می برد. داستان در میان دیالوگ های دو نفر روایت می شود، دو فرد بی نام. از قراین پیداست که از یکی از این دو سنی گذشته، پیراهن سفید یقه آهاری پوشیده، دست های چروکیده دارد با لکه های درشت قهوه ای. به هزارویک شب علاقه دارد و در پاگرد منتظر کسی است. یکی از دیگری می پرسد کی به این عادت یا مرض مبتلاشده ایم، دیگری می گوید از وقتی که آن همه ناگهانی به وسط دنیا پرتاب شدیم، پرتاب از فاصله بعید. «چون ما اول هیتلر را شناختیم بعد باخ را. ما با ناپلئون زودتر آشنا شدیم تا با روسو..». در همین جملات نویسنده بر اهمیت هنر و ادبیات در تاریخ تاکید می کند و نشان می دهد که وجه شر ادبیات در معنای اخیر، به ابزارهای کنترل گر برمی گردد. نویسنده در ادامه تکه هایی از ادبیات معاصر را احضار می کند که راویان کابوس های ما بوده اند:
- یک بوف کور همه شب روی درگاه پنجره اتاقم نشسته بود.
- آه، عجب! اما شما که نمی توانستید ببینیدش.
- بله، اما حضورش را حس می کردم. می فهمیدم که او به صدای نفسم گوش می دهد. تا صبح چشم هایم روی هم نیامد... در حضور او آرامشم را از دست داده بودم. سحر دسته عزاداران از برابر پنجره ام گذشت. گاهی وقت ها فکر می کردم این ها واهمه های بی نام ونشانی بیش نیست...
- چه کسی می تواند به حضور یک بوف کور که سراسر شب روی درگاه پنجره اتاقش نشسته است، عادت کند!
- بله، [سال ها] طول کشید تا پیش بینی او به حقیقت پیوست...
و از کابوس های دیگر می گوید. «کابوس شبی که دریا توفانی شد و یا کابوس انتر بیچاره ای که لوطی اش مرده است». بعد انگار صدای در می آید و صدای یک بره گمشده، که با بع بع های معصومانه اش کسی را صدا می زند. چهل تن در این داستان اشباح سرگردان ادبیات را فرامی خواند، هم چنان که در «چند واقعیت باورنکردنی» ارواح دلواپس، اسطوره رمانتیک، صداهای خاموش و وقایعی را روایت می کند که از مقیاس تاریخ بیرون مانده اند.