نقدی بر سفرنامه اولئاریوس

یکی از آثار آمد و رفت اروپائیان در عصر صفوی سفرنامه هایی ست که درباره ایران نوشته اند.سفرنامه های شاردن، تاورنیه و کمپفر که تصاویر آن روزگار را از چشم یک غربی به نمایش می گذارند از شهرت مناسبی برخوردارند اما سفرنامه اولئاریوس به دلایلی که شاید از "کمیاب بودن کتاب و کهنه و مغلق بودن نثر آن" ناشی می شود نسبتا مهجور مانده است.ترجمه فارسی اثر از روی ویراسته آن که سه قرن بعد در برلین شرقی به چاپ رسیده به عمل آمده است.
آدام اولئاریوس در مقام منشی یک هیئت آلمانی که ریاستش را اوتو بروگمان بعهده داشت در اکتبر 1635 از جانب فریدریش سوم دوک ایالت شلسویگ، شاهزاده نشین مستقل پروس،از هامبورگ به جانب دربار شاه صفی روانه می شود تا ابریشم خام مورد نیاز کارخانه های نساجی هامبورگ را از ایران تامین کند. مترجم در مقدمه کتاب یادآور می شود:"ماموریت هیئت مزبور به سبب انحصار طلبی هلندیان و نفوذ فراوان آن ها در امر بازرگانی با شکست روبرو می شود"
آنها با پشت سر گذاشتن طوفان های مکرر دریا عاقبت در نوامبر سال بعد برای یک سال و نیم اقامت در ساحل دریای خزر پا به خاک ایران می گذارند،از اولئاریوس که با زبان فارسی آشنا بود و مترجم گلستان سعدی به زیان آلمانی است دائره المعارف بروکهاوس به عنوان بنیانگذار سفرنامه نویس علمی یاد کرده و گوته نیز او را برای سفرنامه آموزنده و محفوظ کننده اش ستوده است.او در مقدمه سفرنامه می نویسد "امروز ایران را بایستی در خود ایران جستجو کرد و نباید امیدوار بود که ایران باستان را با شرحی که مورخان داده اند بازیافت،مانند ما که....دربار شاه صفی (جانشین شاه عباس کبیر)را شخصا دیده و به این واقعیت پی برده ایم."
او ابتدا برخی از اطلاعاتی را که در نوشته های پتریوس سردار رومی یا کورتیوس مورخ رومی در باره دریای خزر آمده است مورد تحقیق قرار می دهد و آنها را رد می کند.اما اولین کشف مهم او نفت است:" نفت روغنی است که... به طور دائم و به مقدار زیاد از چشمه بیرون می جوشد و توسط خیک و مشک درون ظرف های مخصوص ریخته و بار گاری می شود" او سپس از ماهی بلعنده ای یاد می کند به نام ناکا که برای صیادان فوق العاده خطرناک است و با ضربه دم خود می تواند قایقی را واژگون کند.
در شماخی نخستین شهر قلمرو ایران آنها از جانب حاکم مورد استقبال رسمی قرار می گیرند:" خان به سفرا نزدیک شد... خوش آمد گفت و دستور داد جام سیمینی را از شراب پر کردند و او آن را به سلامتی سفرا نوشید" در ادامه حاضران پیاپی به دستور خان شراب می نوشند تا آنکه به قصر وارد می شوند آنجا ضیافت نهار برپاست. او سپس از نقاشی های تالار، قالی های زیبا و حوض و فواره آن سخن می راند و از بطری های پر از شراب که در اطراف حوض چیده شده بود. در حین صرف غذا دو پسر بچه نیز می رقصیدند.
فصل بعد با شرح مرگ ایرانی محترمی آغاز می شود که در ضیافت خان تا سر حد مرگ شراب نوشیده بود و حال جنازه اش را به کوفه می بردند تا نزدیک" امامان یا قدیسین بزرگ" دفن شود. روزهای بعد خان در محل اقامت سفرا از آنها دیدار می کند، برای آنها شیرینی و شراب می برد و"اظهار تمایل کرد که موسیقی ما را بشنود."
در گذر از یک مدرسه معلم آن"هنگامی که عصای مرا دید و واژه الله را که تکیه کلام آنهاست باز شناخت... کلمه الله را که تمثیلی از هستی است از روی عصا کاملا تراشید و تراشه های آن را در کاغذی پیچید و گفت:پسندیده نیست که انسان نام خدا را بر چوبدستی که با ناپاکی تماس دارد نقش کند."
او همچنین شاهد"روز گرامیداشت شهادت حضرت علی قدیس بزرگ و رهبر مذهبی و مرشد ایرانی ها" نیر هست و گزارش دقیقی از مراسم آن ارائه می دهد، همچنین از مراسم عید غدیر ، چهارشنبه سوری ، نوروز و عید قربان که در جشن ها همه جا پسربچه های بالغ می رقصند. و آنگاه در شهر شماخی از کاروانسرایی صحبت می کند که در آن اسب، زن، پسربچه و دختربچه می فروختند.
فصل بعد شرح ورود هیئت به اردبیل است، کلانتر شهر از آنها استقبال می کند در این مراسم دو پسربچه اشعاری در مدح حضرت محمد و حضرت علی و شاه صفی می خوانند و سپس برای پذیرایی به منزل خان می روند"ابتدا شخصا به هر کدام از ما که همراه او بالا رفته بودیم در جامی زرین شراب تعارف کرد."
روز بعد از آشپزخانه شیخ صفی برای سفرا غذای تبرک می آورند و سپس توضیح می دهد"شیخ صفی بنیانگذار و رهبر مذهب کنونی ایرانیان است" اولئاریوس سپس از جیره غذای روزانه ای که خان برای شان می فرستد خبر می دهد؛ صد من شراب یکی از این اقلام است.
از اردبیل به سلطانیه و بعد به قزوین می روند و در آنجا از میدان تجارت و معاملات شهر سخن بمیان می آورد؛در این میدان پس از فرو رفتن خورشید قحبه ها کالای خود را برای فروش به تماشا می گذاشتند"پشت هرکدام از این فواحش یک پیرزن نشسته است و تشک و لحافی بر کول خود و چراغی خاموش در دست دارد"
هیئت سپس از راه قم ، کاشان و نطنز سرانجام به اصفهان می رسد. راجع به قم می نویسد" ما در هیچ کجا دزد به اندازه مردم اینجا ندیدیم"در کاشان از کاروانسراهای با شکوه و وفور عقرب داد سخن می دهد و در دارالسلطنه اصفهان پس از گزارشی از ناخشنودی نماینده حکومت هلند از حضور آنها در ایران از نزاع خونین میان خود و هندیان آنهم بیخ گوش شاه ایران سخن به میان می آورد( شاید به تحریک هلندیان که انحصار تجارت ابریشم را به دست داشتند)و هندیان همه اموال آنها را غارت می کنند.در این نزاع از آلمانی ها پنج نفر و از هندی ها بیست و چهار نفر کشته می شوند،برخی از مجروحان بعدا می میرند.
در بارعام شاه و مراسم پیشکش هدایا در طرف راست شاه" بیست نوجوان ایستاده بودند که غلام بچه هایش بودند"،در هنگام پذیرایی"چند بار شراب عالی شیراز را دور چرخاندند"و به موقع صرف غذا و جهت سرگرمی میهمانان چند کشتی گیر ماهر کشتی می گرفتند.
روز بعد آلمانیها با شاه ایران به شکار می روند"پس از آنکه راه نسبتا زیادی پیمودیم و شکاری نیافتیم ما را به باغ وحش بزرگی بردند"و سلطان ایران در باغی که گوزن و آهو و گورخر در آن موج میزد به شکار می پردازد.
آنها سپس به ضیافت صدراعظم دعوت می شوند،او در آنجا از صحنه حیرت انگیزی خبر می دهد:رقاصه ای کاسه بزرگی را میان دو پای خود گرفت و به رقص پرداخت. گاه"میزبان از میهمانان خود می خواهد که برای اطفای شهوت خود از این زنها استفاده کنند"
او در دفتر دوم سفرنامه اش به آب و هوا،تنوع میوه ها،آرایش باغها،احشام و چارپایان،خورد و خوراک،مشاغل و حرفه ها،نحوه پوشش و مراسم عروسی و طلاق، زبان،خط و علوم رایج در ایران می پردازد و معلوم می شود که او هنوز چای را نمی شناسد:"در چای خانه آب داغ ناشناخته ئی می نوشند"او ادعا می کند"ایرانی ها بیشتر از هرچیز از بیماری سفلیس می نالند"که آنرا " رنج کاشی می نامند، زیرا بیش از هرجای در کاشان رایج است"و در جای دیگری می گوید"شراب ایرانی عالی ست و در تمام ایالات می توان آن را یافت"
اولئاریوس در دفتر سوم به شرح بازگشت هیئت از ایران به آلمان می پردازد،در پایان سفر بروگمان رئیس ناکام هیئت را که "مرتکب کوتاهیهای در خور مجازات شده" به میدان اعدام می برند و او"با یک ضربه شمشیر مرگ را پذیرا شد."

سفرنامه اولئاریوس
ترجمه احمد بهپور
سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار
چاپ اول 1363
تیراژ 7000 نسخه- 423 صفحه